Mennica w Złotym Stoku

Eugeniusz Salwach, Złoty Stok, 2010

W tym roku mija 500 lat od czasu, gdy mennica w Złotym Stoku rozpoczęła bicie złotych monet i biła je przez następne 110 lat (do 1621 roku). Złoto, z którego były bite, pochodziło z tutejszych kopalń.

Rys.1 . Złoty Gulden wybity w złotostockiej mennicy w 1510 roku

Na Śląsku istniało w tym czasie kilkanaście innych mennic. Żadna z nich nie biła tylu złotych monet, ile wybito ich w Złotym Stoku. Była to też jedyna książęca mennica na Śląsku znajdująca się w mieście, w którym nie rezydował książę.

Rys.2. Mennice istniejące na Śląsku w XVI wieku

Złotostocka mennica uczestniczyła bezpośrednio w skomplikowanym procesie otrzymywania złota kupując w imieniu księcia „surowe” złoto prosto z hut. Przez pierwsze 50 lat istnienia biła ona około 20 tys. złotych monet rocznie. W latach 1520 – 1565 wydobywano w Złotym Stoku ponad 100 kg złota rocznie. Z ilości złota, jaką tutaj uzyskiwano, w ciągu jednego dnia można było wybić nawet 150 dukatów.
    Zyski z wydobycia złota czerpali książęta ziębicko-oleśniccy oraz właściciele kopalń i hut. Wzbogacili się też mieszkańcy Złotego Stoku - zbudowali nowe, murowane już domy, wykorzystując do budowy murów kamienia, cegły i żużli z hut złota. Złoty Stok był wówczas średniej wielkości miastem na Śląsku. Jego XVI-wieczny kształt architektoniczny zachował się do dzisiaj. Zachował się również budynek, w którym w latach 1520 – 1621 mieściła się mennica.

Rys. 3. Złoty Stok na rycinie Wernera z połowy XVIII wieku

Monety ze złotostockiej mennicy znajdują się w każdej większej kolekcji numizmatycznej na świecie i są ciągle sprzedawane na aukcjach. Stanowią one materialne świadectwo wysokich kwalifikacji górników, hutników, probierzy i mincerzy, pracujących w XVI wieku w Złotym Stoku. Bowiem wydobycie złota z tutejszych rud wymagało nie tylko olbrzymiego trudu, ale też umiejętności i wiedzy graniczącej wówczas z alchemią.

1. Złotostockie złoto

Od wczesnego średniowiecza wydobywano złoto na Dolnym Śląsku. Najwięcej wydobyto go w okolicach Złotoryi (około 30 ton), Głuchołaz i Zlatych Hor. Grudki złota wypłukiwały tam ze żwirów i piasków setki, a może i tysiące kopaczy posiadających jedynie łopatę, metalową miskę i proste koryto wodne. Opłacało się je wydobywać z piasków zawierających już od 0,2 g złota w tonie. Nawet w bogatych złożach jego zawartość rzadko przekraczała 2 g/t.

Rys.4. Średniowieczne kopalnie złota na Śląsku

    Rudy złotonośne w Złotym Stoku zawierały nawet 30 g złota w 1 tonie, ale było bardzo trudne do wydobycia. Złoto występowało w nich w postaci niewidocznych gołym okiem drobinek uwięzionych w sieci krystalicznej złotonośnych minerałów. Najbogatsze w złoto złoże rudy znajdowało się Wąwozie Kłodzkim na zboczu góry Hanig. Nosiło ono nazwę „Gulden Esel” („Złoty Osioł”).

Rys. 5. Złoty Stok i złoże ”Gulden Esel” na mapie Hrabstwa Kłodzkiego z 1658 roku

Chociaż złoto ze złóż wtórnych wydobywano w Złotym Stoku już pod koniec XIII wieku, to z jego złóż rodzimych nauczono się je wydobywać dopiero na początku XVI wieku. Wdrożono wtedy proces technologiczny, w którym złoto uzyskiwano z rudy wydobytej w kopalniach w kilkustopniowym procesie hutniczym. Wpierw topiono ją w piecu hutniczym, aby wydzielić z niej złotonośne minerały w postaci tzw. „surowego kamienia”. Zawierał on drobinki złota uwięzione w związkach żelaza z arsenem i siarką. Aby uwolnić je „surowy kamień” prażono w stosach. W czasie prażenia następował rozkład tych związków (spalała się zawarta w nich siarka i arsen) uwalniając złoto. W kolejnym piecu topiono wyprażony „surowy kamień” dodając do jego stopu ołów. Po wylaniu stopu do kotlinki obok pieca oddzielano ołów od pływającego na jego powierzchni żużla . W ołowiu znajdowały się drobinki złota. Dopiero po oddzieleniu ołowiu, na płycie jeszcze jednego pieca nazywanego „trybowym”, można było wreszcie zobaczyć grudki złota.

Rys. 6. Schemat technologiczny otrzymywania złota

Rys. 7. Huta na rycinach Agricoli i obrazie z kościoła w Annabergu z pocz. XVI wieku

Cała działalność związana z wydobyciem złota prowadzona była na zasadach rynkowych bardzo zbliżonych do obowiązujących obecnie. Kopalnie stanowiły oddzielne przedsiębiorstwa zwane gwarectwami. Właścicielami udziałów (akcji) w kopalniach byli najczęściej bogaci mieszczanie ze Złotego Stoku, Nysy, Kłodzka, Krakowa, Wrocławia, a nawet z Norymbergii i Augsburga. Najwięcej udziałów w złotostockich kopalniach i hutach posiadali Fuggerowie. Akcjonariusze uczestniczyli w podziale zysku, jaki przynosiła kopalnia, ale zarazem pokrywali też jej straty, mogli również sprzedać posiadane akcje. Podobnie zorganizowane były huty, które z dostarczonej przez kopalnie rudy wytapiały złoto, pobierając za to określoną zapłatę. Huty spalały olbrzymią ilości węgla drzewnego, za który płaciły węglarzom i drwalom. Kupowały też ołów zużywany w procesie hutniczym. Na potrzeby kopalń i hut pracowali liczni rzemieślnicy wytwarzający potrzebne im narzędzia i urządzenia. Tak zorganizowana gospodarka wymagała dużej ilości pieniędzy. Dostarczała je książęca mennica płacąc dukatami za złota kupowane od właścicieli kopalń.

2. Historia mennicy

Mennicę w Złotym Stoku założyli w 1507 roku książęta ziębicko-oleśniccy bracia Albrecht i Karol, wnukowie króla Czech Jerzego z Podiebradów. Albrecht urodził się w 1468 roku na zamku Kuneticka Hora w Czechach, a Karol I w 1476 roku na zamku w Kłodzku. Ojcem ich był Henryk I (1448 – 1498).

Rys. 8. Zamek w Kłodzku, w którym wychowali się synowie
Henryka I ( na weducie Ottheinricha z 1536 roku).

Wraz z braćmi Wiktorynem i Hynkiem otrzymał on (w 1462 roku od cesarza Fryderyka III) dziedziczny tytuł księcia Świętego Cesarstwa Rzymskiego - księcia Ziębic i hrabiego Kłodzka. Tytuł książęcy umożliwiał jego synom Albrechtowi i Karolowi I bić własne monety. Zgodnie z niepisanym prawem bicie monet należało do atrybutów władzy książęcej. Piastowie śląscy utrzymali je również po złożeniu hołdu lennego królowi Czech Janowi Luksemburskiemu. Książęta ziębicko-oleśniccy, którzy tytuły książęce uzyskali z nadania cesarza, musieli uzyskać od niego również przywilej menniczy. Prawo to nadał im cesarz Maksymilian I w 1502 roku zezwalając na bicie złotych guldenów reńskich i srebrnych groszy.
    Bicie monet obiegowychw XVI wieku ograniczały ordynacje monetarne wydawane przez króla. Ustalały one, jakie monety książę ma prawo emitować, o jakich nominałach, z jakich kruszców i jakie są ich wzajemne relacje, co do siły nabywczej. Książę decydował natomiast o rysunkach i napisach na tych monetach. W 1504 roku król Czech Władysław Jagiellończyk zezwolił braciom Albrechtowi i Karolowi I na bicie halerzy, denarów i groszy. Pierwsze monety bili oni w mennicach miejskich w Ząbkowicach (halerze od 1502 do 1507 r.) i Oleśnicy (denary i grosze od 1505 do 1507 r.).

Rys. 9. Monety srebrne bite przez Albrechta i Karola I w Oleśnicy i Ząbkowicach.

W 1507 roku bracia uruchomili mennicę w Złotym Stoku i tylko w niej bili własne monety. Zadaniem mennicy w Złotym Stoku było też skupowanie złota wydobywanego w tutejszych kopalniach (na prawie monopolisty) i odbieranie od ich właścicieli należnej książętom daniny (1/10 wydobytego kruszcu). Swoją działalność mennica rozpoczęła od bicia srebrnych groszy i biła je do 1511 roku. Od 1510 roku mennica zaczęła bić pierwsze monety złote na wzór reńskich guldenów. Wtedy też Karol I zlecił swojemu górmistrzowi Hansowi Dypold von Burghaus zbudowanie nowego budynku mennicy z probiernią. Książę powierzył mu też odbieranie daniny i skup złota od gwarków.
    Nową mennicę Hans Dypold zbudował w 1520 roku w pobliżu Rynku. Był to budynek z cegły i kamienia z dachem pokrytym dachówką otoczony kamiennym murem. Główne wejście na wewnętrzny dziedziniec prowadziło przez korytarz zamknięty z obu stron bramami. Z piwnicy mennicy prowadził wąski i niski tunel do krypty pod kościołem. Kościół z grubymi murami i wysoko umieszczonymi oknami mógł stanowić również bezpieczne schronienie przed rabusiami.

Rys. 10. Mennica na rycinie Wernera z połowy XVIII wieku

W nowym budynku mennica zaczęła bić złote dukaty, zastępując nimi guldeny. Podiebradowie bili je do 1570 roku, kiedy po bezpotomnej śmierci księcia ziębickiego Karola Krzysztofa jego księstwo ziębickie przeszło pod panowanie króla Czech.

Zadłużone miasto wykupił od wierzycieli w 1581 roku Wilhelm Rosenberg czeski magnat i dyplomata na dworze austriackim. Za zgodą cesarza bił on, do śmierci w 1592 roku, w złotostockiej mennicy złote dukaty i srebrne talary. Złoty Stok odziedziczył jego brat Piotr Wock. Również i on bił w mennicy złote dukaty do 1595 roku.
    W 1599 roku Piotr Wok, zmuszony przez wierzycieli, którym jego zmarły brat winien był około 1 mln. talarów, sprzedał Złoty Stok księciu brzesko-legnickiemu Joachimowi Fryderykowi za 15.000 talarów (około 10.000 dukatów).

Rys. 11. Wilhelm Rosenberg i Piotr Wok

Książę Joachim Fryderyk bił w Złotym Stoku srebrne i złote monety tylko 2 lata bo zmarł w 1602 roku. Osierocił dwóch nieletnich synów Jana Chrystiania i Jerzego Rudolfa. Władzę w księstwie sprawowała wówczas ich matka Anna. Po jej śmierci w 1605 roku mennica w Złotym Stoku wybiła monety okolicznościowe, a opiekę nad jej synami przejął ich wuj, książę ziębicko-oleśnicki Karol II. Kiedy obaj książęta osiągnęli pełnoletniość (Jan Chrystian w 1509 roku, a Jerzy Rudolf w 1512 roku) podzieli księstwo miedzy siebie. Jan Chrystian otrzymał księstwo brzeskie (razem ze Złotym Stokiem), a Jerzy Rudolf księstwo legnickie. Mennica w Złotym Stoku biła ich wspólne srebrne i złote monety od 1602 do 1621 roku. Na monetach tych bracia występują razem i tytułują się książętami legnicko-brzeskimi.
    Kiedy w 1618 roku wybuchła wojna trzydziestoletnia (1618-48) Śląsk, pod przywództwem księcia Jana Chrystiana, wystąpił przeciw Habsburgom. W 1620 roku ludność Śląska zaczęły łupić oddziały lisowczyków, a w 1621 roku także oddziały cesarskie. Książę Jan Chrystian musiał opuścić swoje księstwo brzeskie, a kopalnie w Złotym Stoku zaprzestały wydobycia złotonośnej rudy. W takich warunkach złotostocka mennica skończyła bicie monet.
    Po zakończeniu wojny trzydziestoletniej wznowiono w Złotym Stoku wydobycie złota. W budynku mennicy, w którym nadal istniała probiernia, wybito w 1664 roku ostatnie złote dukaty z podobizną księcia Jerzego III brzeskiego w rocznicę jego śmierci. Wybili go zapewne mieszkańcy miasta, z wydobytego tutaj złota, w dowód wdzięczności za zbudowaną jego staraniem nową hutę i urządzenia do wzbogacania rudy.

Rys. 12. Dukat wybity w Złotym Stoku w 1664 roku (po lewej) obok dukat księcia Jerzego III z 1660 roku bity w Legnicy.

Jeszcze długo po zaprzestaniu bicia monet w mennicy istniała probiernia. W latach 1769-79 w budynku mennicy mieścił się Wyższy Urząd Górniczy, który zarządzał wszystkimi kopalniami na Śląsku, a po nim Deputacja Górnicza. W XIX wieku (do roku 1903) mieścił się w tym budynku Sąd Miejski, a po wojnie, w latach 1947–49 uczyli się w niej uczniowie Gimnazjum Chemicznego i wieczorowej Szkoły Przemysłowej. Obecnie jest to budynek mieszkalny.
    Decyzją Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Wałbrzychu budynek dawnej mennicy został wpisany, w 1981 roku, do rejestru zabytków,

Rys. 13. Mennica w Złotym Stoku na zdjęciu z 2010 roku

3. Okresy i władcy bijący monety w złotostockiej mennicy.

KSIĄŻĘTA ZIĘBICKO-OLEŚNICCY POTOMKOWIE KRÓLA CZECH
JERZEGO Z PODIEBRADÓW (1420 – 1471)

1507 – 1511
    Albrecht (1468 – 1511) i Karol I (1511-1536) synowie Henryka I (1446 – 1498)

1511 - 1536
    Karol I

1536 – 1552
    Joachim (1503 – 1562 (biskup brandenburski), Henryk II (1507 – 1548), Jerzy II (1512 - 1533) , Jan (1509 – 1565),
    synowie Karola I

1553 – 1565
    Jan Oleśnicki

1563 – 1569
    Henryk III (1542 – 1587), Karol II (1545 - 1617), synowie Henryka II

ROSENBERGOWIE (Rožmberkové)

1581 – 1592
    Wilchelm Rosenberg (Vilém z Rożmberka 1535 – 1592)
   Czeski możnowładca, dyplomata i polityk

1592 – 1595
    Piotr Wok (Peter Wok, Petr Vok 1539 – 1611)
   Czeski szlachcic, brat Wilchelma Rosenberga

KSIĄŻĘTA LEGNICKO-BRZESCY

1600 – 1602
J    Joachim Fryderyk (1550 – 1602). Syn księcia brzeskiego Jerzego II Wspaniałego

1602 – 1605
    Księżna Anna Maria (1560- 1605) małżonka księcia Joachima Fryderyka

1603 – 1621
    Jan Chrystian (1591 – 1639) książę brzeski i Jerzy Rudolf (1595 – 1653) książę legnicki,
   Synowie księcia Joachima Fryderyka

4. Organizacja mennicy

W istniejącym do dzisiaj budynku mennicy nie zachowały się żadne urządzenia związane z biciem monet. Wiedzę o organizacji i stosowanych metodach pracy w mennicach, w XVI i XVII wieku, czerpiemy z literatury. Pozwala nam ona wytworzyć sobie także ogólny obraz pracy mennicy w Złotym Stoku.

Rys. 14. Praca w mennica na XVI-to wiecznych obrazach i rycinach

Mennica stanowiła samodzielne przedsiębiorstwo zatrudniające probierzy i mincerzy. Zorganizowanie go książę Karol I powierzył swojemu górmistrzowi Hansowi Dippold von Burghaus, w umowie zawartej z nim w 1510 roku. Właściciele kopalni i hut zgodnie z obowiązującym prawem musieli sprzedać do mennicy całą ilość uzyskanego złota i oddać należną księciu daninę (1/10 uzyskanego złota). Książę Karol I z obowiązku sprzedaży złota do mennicy zwolnił (w 1514 roku) tylko kopalnie należące do Fuggerów. Za kupowane złoto mennica płaciła bitymi z niego dukatami. Znajdująca się w mennicy probiernia pracowała także na potrzeby kopalń i hut, wykonując dla nich oznaczenia zawartości złota w rudzie i w półproduktach z procesu wytapiania złota.

5. Praca w mennicy

Mennica w Złotym Stoku biła w całym okresie swego istnienia wiele różnych monet ze złota i srebra. Cykl produkcyjny tych monet był podobny. Obejmował on następujące czynności:

1. Przygotowywanie stempli potrzebnych do bicia monet.
    2. Przygotowanie stopu menniczego o pożądanym składzie
        i odlanie z niego płyt.
    3. Rozklepanie lub walcowanie płyt w celu uzyskania blachy lub taśmy o pożądanej
        grubości.
    4. Wycięcie z blachy krążków do bicia monet.
    5. Kontrola wagi krążków.
    6. Bielenie krążków srebrnych.
    5. Wybijanie lub tłoczenia monet za pomocą stempli.

Monety srebrne bito z monet skupionych na targach. W probierni topiono je, a do stopu dodawano srebro lub miedź (aby uzyskać jego pożądany skład). Twarde płyty odlane ze stopu srebra rozgrzewano przed kuciem lub walcowaniem w ogniu, aby je zmiękczyć. Podczas ogrzewania srebro ciemniało. Dlatego wycięte z blachy krążki bielono kąpiąc je w roztworze winnego kamienia i soli.

Rys. 15. Wycinanie krążków z pasków srebrnej blachy

Za Podiebradów i Rosenbergów „surowe złoto” rafinowano w probierni. Książęta legnicko-brzescy bili złote monety z przetopionych monet z innych mennic.
Złote dukaty bito za pomocą stempla i młota.

Rys. 16. Bicie monet za pomocą stempla i młota

Srebrne monety obiegowe bito w mennicy w dużych ilościach, dla książąt legnicko-brzeskich, używając prostych urządzeń.

Rys. 17. Prasy do bicia monet obiegowych (z muzeum w Ceskim Krumlovie)

Monety o dużych średnicach, z grubej blachy (talary i wielodukaty), bito kafarem.

Rys. 18. Bicie monet kafarem

Stemple do bicia monet wykonywał zatrudniony w mennicy rytownik. Jego znak można znaleźć na wielu monetach.

5.1. Probiernia

Probiernia stanowiła integralną część każdej mennicy. W Złotym Stoku probiernia oczyszczała złoto „surowe” kupowane od właścicieli kopalni. Zawierało ono do kilkunastu procent miedzi i srebra. Po oczyszczeniu odlewano z niego płyty do bicia monet.

Rys.19. Piec w którym ogrzewano tygle do rafinacji „surowego złota” węglem drzewnym spalanym w strumieniu powietrza.

Dla górmistrza probiernia wykonywała analizy zawartości złota w rudzie wydobywanej w kopalniach. Na podstawie tych analiz określał on wysokość należnej księciu daniny. Wykonywane w probierni analizy umożliwiały optymalizacje procesów hutniczych. Biorąc pod uwagę różnorodność minerałów, w których występowało złoto i skomplikowany proces metalurgiczny, w jakim wydobywano je z rud, można wręcz stwierdzić, że bez tych analiz nie byłby możliwy rozwój metalurgii złota w Złotym Stoku. Wiemy, że jeszcze długo po zaprzestaniu działalności menniczej, w budynku już byłej mennicy, nadal działała probiernia.
Zawartość złota w rudzie oznaczano znaną już w starożytności metodą kupelkową. Metodę tą stosowaną w Złotym Stoku jeszcze w latach 50-tych XX wieku.

Rys. 20. Probiernia, W głębi stanowisko do wykonywania oznaczeń zawartości kruszców.

Zawartość złota i srebra w stopach menniczych i monetach oznaczano za pomocą kamienia probierczego. Probierz posiadał zestawy pręcików wykonanych ze stopów: srebra i miedzi, złota i srebra oraz złota srebra i miedzi, o dokładnie określonym składzie oraz czarny, szlifowany, kamień probierczy. Kroplą płynnego kruszcu schłodzoną w wodzie, lub monetą, wykonywał on rysę na powierzchni kamienia probierczego. Obok niej wykonywał rysy pręcikami wzorcowymi, szukając tego, którego kolor rysy był najbardziej zbliżony do koloru rysy wykonanej badaną próbką. Znając skład stopu pręcika wzorcowego określał w ten sposób przybliżony skład badanej próbki.

5.2. Mincmistrzowie i rytownicy.

Na wielu bitych w mennicy w Złotym Stoku monetach znajdują się inicjały lub znaki zarządcy mennicy, mincmistrza lub rytownika. Są one umieszczone najczęściej na jej rewersie po obu stronach św. Krzysztofa lub w napisie na otoku monety. W mennicy w Złotym Stoku byli nimi:

- Hans (Hanusz, Jan) Dypold (Dyppold, Diepold) von Burghaus 1510 – 1520, mincerz
    Znak literowy: H D
- Nikolas (Mikołaj) Burghaus - 1516 (1522) – 1538, mincerz
   Znak literowy: N B
-. Johan (Jan) Tachener - 1521, mincerz
    Znak literowy: I T
- Michael (Michał) Stolz - 1553 – 1555, mincerz
   Znak literowy: M S
- Adam Hartmann vom Lesdorf - 1582 – 1585, mincmistrz
- Marek Ambrosius z Rosenthalu - 1584 – 1592, zarządca miasta
   Znak literowy: M A
- Walenty Hanisch - 1585 – 1596, mincmistrz
- Adam Krause - 1605, mincmistrz
- Mateusz Kauerhase - 1582 - 1605, rytownik
- Krzysztof (Christoph) Tuchmann - 1592 – 1610, zarządca miasta
   Znak literowy: C T
- Krzysztof (Christoph) Cantor - 1612 – 1617 (1616), mincmistrz
   Znak literowy: C C
- Burchardt Hase - 1616 – 1617, mincmistrz
   Znak literowy: B H
- Krzysztof Hedwiger - 1612 - 1621, mincmistrz
   Znak : trzy gwiazdki i hak
- Hanusz (Hans) Rieger -1617 – 1621, rytownik z Wrocławia
   Znak literowy: H R

6. Monety bite przez Podiebradów

Działalność menniczą w Złotym Stoku bracia Albrecht i Karol I rozpoczęli w 1507 roku, od bicia srebrnych groszy. Uzyskali na to zezwolenie od króla Czech Władysłąwa Jagiellończyka. Jego ordynacja z 1504 roku zezwalała bić srebrne grosze książętom ziębicko-oleśnickim i klku innym mennicom książęcym i miejskim. Właściciele tych mennic zawarli w 1506 roku porozumienie ustalające, że bite przez nich grosze będą ważyły 1/90 grzywny (2,078 g) i zawierały 0,78 g srebra. Oznaczało to, że będą bite ze stopu próby „375”. Grosz ten o średnicy 23 – 25 mm, zwany białym (ze względu na kolor) stanowił 1/36 wartości florena.

Rys. 21. Srebrny grosz bity w mennicy w Złotym Stoku w latach 1507 – 1512

W 1511 roku Sejm Śląski przyjął uchwałę wzywającą do zaprzestania bicia na Śląsku białych groszy. Bo duża ilość różnych monet utrudniała handel, a tym samym hamowała rozwój gospodarczy Śląska. Mennica w Złotym Stoku (tak jak i pozostałe mennice) przestała je bić w 1512 roku.

    W 1510 roku mennica zaczęła bić pierwsze monety złote, nazywane guldenami i biła je do 1522 roku. Guldenem reńskim nazywano złotą monetę bitą przez związek księstw nadreńskich od 1346 roku. Od 1419 roku guldeny reńskie bite były z 18 karatowego złota i zawierały: 3,54 g x 18/24 = 2,65 g czystego złota. Guldeny w Złotym Stoku bite były z 20 karatowego złota ważyły więc 3,3 g i miały średnicę 23 mm..

Rys. 22. Guldeny bite w mennicy w Złotym Stoku w 1513 i 1515 roku.

Po śmierci króla Władysława Jagiellończyka (w 1516 roku) mennica w Złotym Stoku zaczęła jeszcze raz bić srebrne grosze. Miały one średnice 25 mm i ważyły 2,1 g. Mennica biła je od 1517 do 1519 roku, w którym król Ludwik Jagielończyk podjął działania zmierzające do wprowadzenia jednej wspólnej monety dla całego królestwa. Nowe grosze różniły się od bitych wcześniej tym, że na awersie zamiast tarcz herbowych miały wizerunek św. Jakuba. Na groszach z 1517 roku taki jak na guldenach, a na groszach z 1518 i 1519 w postaci popiersia.

Rys. 23. Srebrne grosze bite w mennicy w Złotym Stoku w 1517 i 1518 roku

Kiedy mennica przeniosła się do ukończonego w 1520 roku nowego budynku zaczęła bić złote dukaty. Miały one wagę 3,5 g, średnicę 22 mm i bite były z 22 karatowego złota.

Rys. 24. Dukaty bite przez księcia Karola I w 1522 i 1532 roku

Monety o nazwie dukat po raz pierwszy pojawiły się w 1284 roku w Wenecji. Tak nazywano tam monety zawierające 3,5 g złota. Były one odpowiednikami bitych już wcześniej we Florencji florenów. Nazwa dukat wywodzona jest od łacińskiego słowa „ducato” (księstwo) lub „ducatus” (władasz).
    Książę Karol I bił też w latach 1527 i 1528 monety o nominale: 2, 3, 4, 5 i 6 dukatw. Były to monety złote o średnicy 28 – 29 mm i wadze odpowiadające wielokrotności dukata (odpowiednio 7, 10,5, 14, 16,5 i 21 g). Na ich awersie zamiast św. Krzysztofa znajdowało się popiersie Karola I. Monety o takim samym wyglądzie i nominale 1,5, 2 i 3 dukata bił jego syn Jan w 1546 roku, dla uczczenia 10 rocznicy śmierci ojca.

Rys. 25. Książę Karola I na medalu z brązu i monetach z mennicy w Złotym Stoku

Karol I przebywał stale w Ząbkowicach od 1518 roku, a w 1522 rozpoczął tutaj budowę renesansowego zamku. W jeszcze nie wykończonym zamku zamieszkał w 1532 roku. W lutym 1536 roku odbyły się w zamku uroczyste zaślubiny jego syna Jana z Krystyną Szydłowiecką, córką kanclerza wielkiego koronnego i kasztelana krakowskiego. Wkrótce po weselu książę zmarł nagle. Umierając Karol I posiadał tytuły: doradcy króla (od 1515 roku), zwierzchniego wójta Górnych Łużyc (od 1519 roku), namiestnika Królestwa Czeskiego (od 1523 roku), namiestnika Dolnego Śląska (od 1524 roku), starosty księstwa głogowskiego (1524 roku) i namiestnika Górnego Śląska (od 1528 roku), potwierdzone w 1532 roku na wszystkich stanowiskach dożywotnio. Pozostała po nim na zamku w Ząbkowicach największa na Śląsku biblioteka licząca ponad 1300 książek, Książę pochowany został w prezbiterium kościoła parafialnego w Ząbkowicach Śl.

Rys. 26. Renesansowy zamek w Ząbkowicach Śl. zbudowany przez Karola I,na rycinie Wernera z połowy XVIII w.

Karol I był ojcem siedmiu córek i pięciu synów. Dzieci jego urodziły się i wychowały na zamku w Oleśnicy. Czterej bracia (Joachim, Henryk II, Jan i Jerzy III ) z siostrami mieszkali razem, w niewielkim domku w gotyckim zamku w Oleśnicy. Po śmierci matki Anny (w 1541 roku Ziębicach) bracia zastawili księstwo ziębickie, księciu legnickiemu Fryderykowi II, za 40 tysięcy florenów. Księstwo oleśnickie bracia częściowo podzielili między sobą. Henryk II otrzymał Bierutów, Jan z najmłodszym bratem Jerzym Oleśnicę, a najstarszy Joachim wybrał karierę duchowną (w 1545 roku został protestanckim biskupem brandenburskim).
    W latach 1536 – 1548 mennicy biła dukaty z ich imionami IOACH HEN IO GE.(Joachim, Henryk, Jan i Jerzy). W 10-tą rocznicę śmierci księcia Karola, w 1546 roku, mennica wybiła złote wielodukaty o nominale 1,5, 2 i 3 dukaty z jego imieniem i popiersiem.

Rys. 27. i Dukat z 1539 roku i 3 Dukaty z popiersiem Karola I.

Po śmierci Henryka II w 1548 roku dziedziczył po nim syn Henryk III, a więc napis na monecie nie uległ zmianie. Zmiana nastąpiła dopiero po śmierci księcia Jerzego III w 1553 roku. Mennica w Złotym Stoku biła od tego roku równocześnie dukaty z imionami księcia Joachima i nieletnimi synami Henryka II – Henrykiem III i Karolem II oraz dukaty tylko z imieniem księcia Jana. Na dukatach księcia Jana na awersie znajduje się popiersie księcia i napis: JOHAN D G MYNST SILE OLS COM GLA (Jan z łaski bożej książę ziębicki, śląski, oleśnicki, hrabia kłodzki),

Rys. 28. Dukat z 1553 r. z popiersiem księcia Jana, obok dukat z 1555 roku z imionami księcia Jana i jego braci Henryka III i Karola II

Książę Jan zwany był oleśnickim jako, że przyczynił się bardzo do rozwoju miasta, w którym rezydował. To jemu Oleśnica zawdzięczała nowy zamek książęcy i renesansowy wystrój wielu innych budowli. W 1558 roku książę Jan z bratem Joachimem upamiętnili swojego ojca Karola I na złotych monetach o nominałach 2, 3 i 5 dukatów. Mają one na awersie popiersie księcia Jana lub Joachima z napisem: FILIUS IOHANNES (JOACHIM) D G DUX MYNSTENBERGENSIS (syn Jan (Joachim) z bożej łaski książę ziębicki, a na rewersie popiersie Karola I i napis: PA TER KAROLUS D G DUX MYSNTENBERGEN-SIS (ojciec Karol z bożej łaski książę ziębicki).

Rys. 29. 3 Dukaty z 1558 roku z popiersiem księcia Jana i jego ojca Karola I

Po śmierci księcia Joachima mennica biła nadal dukaty tylko z imieniem Jana i dukaty z imionami Henryka III i Karola II.
    Książę Jan zmarł w 1565 roku. Pochowany został w krypcie pod prezbiterium kościoła parafialnego w Oleśnicy. Spadkobiercą jego został jedyny syn Karol Krzysztof. Odziedziczył on po ojcu księstwo ziębickie i część księstwa oleśnickiego. Zadłużony sprzedał księstwo, z początkiem 1569 roku, cesarzowi Maksymilianowi II (za 38 tysięcy talarów). Wkrótce po tym zmarł w wieku 24 lat. Wtedy księstwo ziębickie przeszło ostatecznie w ręce króla Czech.
W efekcie książęca mennica w Złotym Stoku zakończyła działalność. Nigdy nie biła ona monet z imieniem księcia Karola Krzysztofa.
    Mennica wznowiła działalność w 1582 roku, już jako mennicą miejska, kiedy Złoty Stok znajdował się w rękach Wilhelma Rosenberga. Wtedy wybiła po raz ostatni monety książąt ziębicko-oleśnickich. Były to 2 dukaty Henryka III z 1582 roku i dukat Karola II z 1593 roku. We wrześniu 1585 roku książę Karol II ożenił się po raz drugi z Elżbietą Magdaleną, najmłodszą córką księcia Jerzego II brzeskiego. Uroczystości weselne zaszczycił swoją obecnością cesarz Maksymilian II, król Danii oraz kilku elektorów i książąt Niemieckich. Mennica złotostocka wybiła z tej okazji medal (monetę o nominale 4,5 dukata bez daty ?) z popiersiem Karola II na jednej stronie i Elżbiety Magdaleny na drugiej.

Rys. 30. Monety Karola II bite w mennicy w Złotym Stoku

Od 1612 roku książę Karol II i jego synowie Henryk Wacław i Karol Fryderyk bili monety w mennicy w Oleśnicy. Zmarły w 1647 roku Karol Fryderyk był ostatnim męskim potomkiem książąt ziębicko oleśnickich z rodu Podiebradów. Jego córka Elżbieta Maria, zmarła w 1686 roku była ostatnią księżną ziębicką.

Rys. 31. Dynastia książąt ziębicko-oleśnickich. Kolorem czerwonym wyróżnione są imiona książąt, które znajdują się na monetach bitych w Złotym Stoku

6.1. Rysunki i napisy na monetach

Monety bite w książęcych mennicach posiadały napisy i rysunki zawierające informacje o bijącym je władcy. Na stronie monety nazywanej „awersem” znajdowało się imię księcia lub książąt. Drugą stronę monety nazywamy „rewersem”. Na środku monety, po jej obu stronach, znajdują się rysunki przedstawiające herby księstw, podobizny bijących monetę książąt lub świętych patronów. Rysunki otoczone są napisami. Słowa na monetach pisano są z konieczności skrótami. Na rewersie monety znajduje się najczęściej nazwa mennicy, rok bicia i materiał, z jakiego została wykonana. Na monetach obiegowych, obok roku, podawana była też informacja, że jest to moneta nowa, a więc zastępująca monetę bitą wcześniej oraz cyfra oznaczająca jej wartość np. „3” na krajcarach. Na rewersie monet okolicznościowych, bitych po śmierci księcia (księżnej), znajdował się tylko tekst gloryfikującego zmarłego. Lata w takim tekście pisano po łacinie tak jak i pozostałe napisy na wszystkich monetach.
    Monety bite nawet w tym samym roku, różnią się często między sobą szczegółami rysunków lub ilościami liter (także ich kolejnością) w skrótach poszczególnych słów.

    Na awersie grosza bitego w Złotym Stoku znajduje się napis (w nawiasach rozwinięcie skrótów): ALBERTUS ET KAROLUS D(EI) G(RATIA) D(UX).M(YNSTERBERGENSIS) (Albrecht i Karol z bożej łaski książę ziębicki) i herb książąt ziębicko-oleśnickich. Zwrot D(EI) G(RATIA) używany był w średniowieczu w tytułach królów, książąt i dygnitarzy kościelnych w całej Europie. Mówił on podwładnym, że władza księcia pochodzi od Boga, że jest on jego namiestnikiem w swoim księstwie. Na rewersie groszy mamy napis „MONETA NOVA” (co oznaczało, że zastępuje ona grosze bite w Oleśnicy) i REICHSTEINENSIS czyli łacińską nazwę miasta Reichenstein (Złotego Stoku). Napis ten otacza herb księstwa ziębickiego - orła z tarczą herbową Podiebradów na jego piersi.
    Pięciopolowy herb książąt ziębicko-oleśnickich powstał z połączenia tarcz herbów ziem, które posiadali lub mieli tylko prawo ich posiadania (księstwo głogowskie).

Rys. 32. Herb książąt ziębicko-oleśnickich

Herbem Księstwa Ziębickiego za panowania Henryka II był ten sam piastowski orzeł, jaki znajduje się na płycie nagrobnej księcia świdnickiego Bolka I w mauzoleum Piastów Śląskich w Krzeszowie (wykonanej wkrótce po jego śmierci).

Rys. 33. Herb księcia świdnickiego Bolka I na nagrobku w Krzeszowie. Obok jego barwna rekonstrukcja

Podiebradowie zmienili w tym herbie kolejność kolorów, przenosząc czerwoną połowę orła z prawej strony tarczy na lewą. To odwrócenie kolorów widzimy już na herbie, który Henryk I nadał, w 1491 roku, górniczemu miastu Złoty Stok. Na nim orzeł z herbu księstwa ziębickiego posiada na piersi czteropolową tarczę, z herbami Podiebradów i Hrabstwa Kłodzkiego, przetkniętą insygniami górniczymi.

Rys. 34. Herb Złotego Stoku.

Złote guldeny miały na awersie postać św. Jakuba, a na rewersie tą samą czteropolowa tarczę księstwa ziębicko-oleśnickiego, która znajdowała się już na groszu. Po śmierci księcia Albrechta (w 1512 roku) na guldenach, a później i dukatach, znajduje się tylko imię Karola I. Karol I oficjalnie tytułował się: książę ziębicki na Śląsku w Oleśnicy i Opawie, hrabia kłodzki, pan Kunstatu i Podiebradów. Na monetach widzimy tylko tytuł księcia ziębickiego, bo tylko on dawał mu prawo do ich bicia.

Rys. 35. Dukat księcia Karola I z 1529 roku

Podobnie postępowali jego synowie, Wyjątek stanowił tylko książę Jan, który na awersie dukatów bitych samodzielnie umieszczał swoje popiersie i tytułował się: JOHAN D(EI) G(RATIA) D(UX). MYNST(ERBERGENSIS) SILE(SIAE) OLS COM(ITATUS) GLA(CIENSIS) – Jan z łaski bożej książę ziębicki na Śląsku i w Oleśnicy, hrabia kłodzki.

Rys. 36. Dukat księcia Jana Oleśnickiego z 1557 roku

Święty Jakub występuje na groszach i guldenach jako patron księstwa ziębickiego lub tylko książąt (na guldenach ma u stóp tarczę rodową Podiebradów).Wiadomo, że książę Henryk I Starszy finansował budowę kaplicy św. Jakuba, w kościele parafialnym w Kłodzku. Była w niej figura tego świętego pochodząca z 1503 roku (teraz jest w kłodzkim muzeum). Postać św. Jakuba znajduje się również na fasadzie tego kościoła. Figura z kaplicy mogła być pierwowzorem postaci świętego Jakuba przedstawianej na bitych w Złotym Stoku monetach.

Rys.37. Św. Jakub na monetach i rzeźbach z kościoła parafialnego w Kłodzku

Dukaty bite w złotostockiej mennicy, od 1520 aż do 1595 roku, miały na rewersie postać św. Krzysztofa. Cześć dla św. Krzysztofa przynieśli do Złotego Stoku górnicy z Saksonii, gdzie był on ich patronem. Jego obraz, jako patrona górników, wieszano w średniowieczu nad wejściem do kościoła, tak aby widzieli go śpieszący do pracy górnicy. Bo jak często na tym obrazie pisano "Kto patrzy na oblicze moje nie dozna dzisiaj nieszczęścia".
Na obrazach, tak jak i na monetach, św. Krzysztof przedstawiany jest najczęściej jako olbrzym, podpierający się maczugą (czasem kwitnącą), który przenosi przez rzekę maleńkiego Jezusa, trzymającego w ręce kulę ziemską.

Rys.38. Św. Krzysztof na monetach, obrazie i rzeźbie z Kłodzka (z XX wieku)

7. Monety bite przez Rosenbergów.

Kiedy Wilhelm Rosenberg, kupił w 1582 roku, miasto Złoty Stok wraz kopalniami złota i mennicą, znajdował się u szczytów sławy, uchodząc za najbogatszego możnowładcę w Czechach. Posiadając mennicę mógł ją jeszcze uświetnić bijąc złote monety z jego imieniem i rodowym herbem.
    Rosenbergowie wywodzili swój ród od Vítka z Prčice zmarłego w 1194 roku. Jego pięciu synów podzieliło się posiadłościami ojca tworząc pięć oddzielnych gałęzi ich rodu. Wszystkie z nich posiadały w herbie pięciopłatkową różę, ale każda z nich była w innym kolorze. Protoplastą Rosenbergów był Vitek III (zmarły w 1236 roku), a jego herbem była czerwona róża ze złotym środkiem na srebrnej tarczy. Nazwa tej gałęzi rodu Witkowców pochodzi od zamku Rosenberg (Rožmberk) zbudowanego przed 1254 rokiem.

Rys. 39. Zamek Rosenberg

Oldrich II Rosenberg (1403 – 1462) wywiódł rzekome pokrewieństwo swojego rodu ze znakomitym rzymskim rodem Orsinich (też mieli w herbie pięciopłatkową różę). Wilhelm Rosenberg dodał do rodowego herbu złoty pas dzielący tarczę na dwie połowy, w górnej została czerwona róża, a dolna została podzielona skośnymi czerwonymi i srebrnymi pasami. Zmiana ta upodobniła jego herb do herbu Orsinich. Taki herb znajduje się na awersie dukatów, które Wilhelm Rosenberg bił w Złotym Stoku od 1582 roku do 1590 roku. W herbie Piotra Woka tarczę herbową wspierają dwa niedźwiedzie. Miały one też podkreślić związki jego rodu z rodem Orsinich, którego nazwa wywodzi się od łacińskiego słowa ursae (niedźwiedzie).
    W 1585 roku spotkało Wilhelma Rosenberga olbrzymie wyróżnienie został on odznaczony orderem Złotego Runa, najwyższym odznaczeniem nadawanym przez Habsburgów. Stąd jego tarcza herbowa otoczona jest (od 1585 roku) łańcuchem tego orderu.

Rys. 40. Herby Rosenbergów. Od lewej Josta III i jego synów Wilhelma i Piotra (Woka)

Wokół herbu na awersie dukatów, bitych przez Wilhelma Rosenberga, znajduje się napis GWILEL GUB DOM ROSEN (Wilhelm Gubernator Domu Rosenbergów). Na rewersie jego dukatów, podobnie jak na dukatach bitych przez Podiebradów, znajdowała się postać św. Krzysztofa i napis MONE AUR REICHSTEIN (moneta złota ze Złotego Stoku).

Rys. 41. Dukaty Wilhelma Rosenberga z 1585 i 1587 roku

W 1585 roku mennica w Złotym Stoku wybiła złote monety, o nominale 2 i 4 dukatów i średnicy 27 mm, z popiersiem Wilhelma Rosenberga na awersie i rodowym herbem otoczonym łańcuchem orderu Złotego Runa na rewersie.
    Kawalerowie Orderu Złotego Runa przedstawiali się jako rycerze jego zakonu. Najczęściej w rycerskim stroju na koniu, z herbem rodowym na tarczy. W takiej postaci widzimy Wilhelma Rosenberga na tablicy nagrobnej i bitych w Złotym Stoku monetach (medalach) o nominałach 3, 4 i 5 dukatów i średnicy 30 mm. Nie ma na nich daty, zapewne bite były też w 1585 roku.

Rys.42. 3 dukaty z popiersiem Wilhelma Rosenberga, obok płyta z kaplicy w klasztorze w Wyższym Brodzie

W 1586 roku mennica w Złotym Stoku zaczęła, po raz pierwszy, bić srebrne talary. Były to monety o średnicy 40 mm i wadze 29 g.

Rys. 43. Talar z 1856 roku

Dla uczczenia ślubu Wilhelma Rosenberga (był czterokrotnie żonaty) z Polixena z Pernstejnu mennica w Złotym Stoku wybiła, w 1587 roku, złote monety o nominale 1, 2 i 4 dukatów.

Rys. 44. Herb Polixeny i monety bite w 1857 roku

Wilhelm Rosenberg zmarł bezpotomnie w 1592 roku. Pochowany został w kościele Św. Wita w Czeskim Krumlowie, a jego posiadłości odziedziczył ostatni z rodu Rosenbergów Piotr Wok (Petr Vok z Rožmberka).

W mennicy w Złotym Stoku Piotr Wok bił, w latach 1592 – 1595, dukaty z jego herbem i napisem: PETRUS WOK URS GUB DOM ROSENBERGICA (Piotr Wok Ursyn Gubernator Domu Rosenbergów) na awersie i postacią św. Krzysztofa oraz napisem: MONE NOW AUREA REICHSTEINENSIS (moneta nowa złota złotostocka), na rewersie monety.

Rys.44a. Dukaty bite przez Piotra Woka w 1593 i 1594 roku

W czasie kiedy właścicielami Złotego Stoku byli Rosenbergowie miastem zarządzał, do 1592 roku, Marek Ambrosius z Brosenthalu, a po nim Krzysztof Tuchman. W latach 1582 – 85 zarządcą mennicy (mincmistrzem) był Adam Hartman z Lesdorfu, a po nim Valenty Hanisch. Rytownikiem w mennicy był Marcin Kauerhase.
    Aby spłacić olbrzymie długi swojego brata Piotr Wok musiał sprzedawać odziedziczone posiadłości. Złoty Stok sprzedał, w 1599 roku, księciu legnicko-brzeskiemu Joachimowi Fryderykowi. Piotr Wok zmarł w 1611 roku mając 72 lata. Pochowany został w klasztorze w Wyższym Brodzie, nekropolii rodu Rosenbergów. Za życia żył w cieniu starszego brata Wilhelma. Dzisiaj jest postacią w Czechach dobrze znaną. Spopularyzowały go 2 filmy nakręcone w 1970 i 1979 roku, wyświetlane w Polsce pod tytułami „Harem pana Voka” i „Pan Vok odchodzi” oraz „Rožmberské kroniky” spisane przez Wacława Brezana, pisarza w kancelarii Piotra Woka. Wydane, w 2005 roku pod redakcją Anny Kubikowej.

8. Monety książąt legnicko-brzeskich.

Książę Joachim Fryderyk, który kupił Złoty Stok w 1599 roku od Piotra Woka, był synem księcia brzeskiego Jerzego II (1523 – 1586), uznanego za najwybitniejszego władcę spośród wszystkich Piastów brzeskich. Za jego panowania Brzeg stał się ośrodkiem handlu o znaczeniu międzynarodowym. Odbywały się tutaj olbrzymie targi bydlęce w czasie, których corocznie kilkanaście tysięcy wołów pędzonych z Polski, kupowali kupcy z Czech, Niemiec i Flandrii. Książę czerpał więc zyski nie tylko z czynszu i dziesięciny ale również z handlu, opłat celnych i tranzytowych, zarówno drogą lądową jak i wodną, umiejętnie wykorzystując korzystne położenie geograficzne księstwa. Kiedy zmarł w 1586 roku księstwo po nim odziedziczyli synowie Joachim Fryderyk i jego młodszy brat Jan Jerzy. W 1592 roku, po śmierci brata Jerzego, książę Joachim Fryderyk stała się jedynym władcą księstwa brzeskiego, a po bezpotomnej śmierci księcia legnickiego Fryderyk IV odziedziczył także i jego księstwo. Skupił w ten sposób, po raz kolejny, księstwa: brzeskie, legnickie i wołowskie. Stając się najpotężniejszym księciem na Śląsku. Miał wówczas 46 lat.
    Główne miasta jego księstwa Legnica, Brzeg i Oława leżały przy najważniejszym szlaku komunikacyjnym w Europie Środkowej, prowadzącym z Kolonii i Lipska do Wrocławia, Krakowa i Kijowa. Sprzyjało to rozwojowi w nich handlu, a na nim można było dużo zarobić bijąc własne monety.
    Książęta korzystali na biciu monet zamieniając na własne obce monety znajdujące się na rynku. Na takiej zamianie książę zarabiał wtedy, gdy swojej monecie nadawał wartość większą od tej, jaka wynikała z ilości zawartego w niej kruszcu. Wymieniał też monety po niekorzystnym dla ich posiadaczy kursie. Książęce monety, poza granicami księstwa, miały najczęściej niższą wartość, co też przynosiło księstwu korzyści. Bo kupcy, którzy je otrzymali, za sprzedane w księstwie towary, aby nie stracić musieli za nie kupić towary miejscowe, z korzyścią dla wytwarzających je rzemieślników. Książę każąc mennicy skupować monety niepełnowartościowe i kruszce nie monetarne, aby bić z nich nowe monety, działał na korzyść kupców.
    Bicie monet w złotostockiej mennicy Joachim Fryderyk zaczął od złotych dukatów. Bił je w latach 1600 – 1602. Na ich awersie znajdowało się popiersie księcia, a na rewersie herb księstwa. Był to czteropolowy herb księstwa legnicko-brzeskiego, wywodzący się bezpośrednio od herbu jakim posługiwał się, w latach 1343 – 1352, książę legnicki Wacław I.

Rys.45. Dukat z 1600 roku i herb księstwa brzesko-legnickiego

Po uzyskaniu pozwolenia od cesarza (w 1601 roku) książę bił także srebrne monety obiegowe 3 krajcary - w roku 1601 i 1602 oraz talary – tylko w 1602 roku. Nazwa „krajcar” pochodzi od srebrnej monety wybitej w 1271 roku w Tyrolu, na awersie której był krzyż (Kreuz). W Polsce nazywano je krucierzami, grajcarami i pół groszami (bo odpowiadały ½ polskiego grosza). Były to srebrne monety obiegowe o średnicy 22 mm i wadze 2,0 g.

Rys. 46. 3 krajcary wybite w 1601 i 1602 roku

Monety te stanowiły od 1601 roku podstawowy produkt mennicy w Złotym Stoku i były bite bez przerwy aż do jej zamknięcia w 1621 roku.
    Talary księcia Joachima Fryderyka miały średnicę 40 mm i ważyły 29,0 g. Na monecie znajdowały się popiersia, z jednej strony księcia, a z drugiej jego małżonki Anny Marii.

Rys. 47. Talar z 1602 roku

Książę Joachim Fryderyk zmarł w 1602 roku. Dla uczczenia jego śmierci mennica w Złoty Stoku wybiła wybiła monety z popiersiem księcia na awersie i upamiętniającym go napisem na rewersie (MEMOR IOACH FRID (3) DVCIS SLE LEG BREG PLACIDIS OBIIT AN MDCII M MART DIE XXV HORA VI PM). Były to monety srebrne o nominale 3 krajcarów, pół talara (o średnicy 32 mm i wadze 14,6 g) i 1 talara.

Rys.48. Srebrne monety okolicznościowe z 1602 roku. U góry od lewej 2 monety o nominale 3 krajcarów, niżej od lewej ½ talara i 1 talar

Po śmierci księcia Joachima Fryderyka rządy regencyjne w księstwie sprawowała wdowa księżna Anna Maria, córka księcia Anhaltu Joachima Ernesta. Jej synowie mieli wtedy: Jan Chrystian 11 lat, a Jerzy Rudolf 7 lat. Anna Maria zmarła w 1605 roku. Mennica w Złotym Stoku również i po jej śmierci wybiła srebrne monety okolicznościowe o nominale 1/8 talara (półkorty o wadze 3,6 g i średnicy 24 mm), pół talara (orty) i 1 talara. Na rewersie półtalara i talara znajduje się herb księstwa Anhalt-Bernburg-Zerbst, którego Anna Maria była księżniczką.

Rys 49. Monety okolicznościowe wybite w 1605 roku. U góry od lewej moneta o nominale 1/8 talara i jej rewers z katalogu oraz herb księstwa Anhalt, na dole monety o nominale ½ talara (po lewej) i 1 talara

Po śmierci księżnej Anny regencje w księstwie brzesko-legnickim sprawował Karol II książę oleśnicki. Był on mężem Elżbiety Magdaleny, siostry ojca Jana Chrystiana i Jerzego Rudolfa. Cztery lata później Jan Chrystian osiągnął wiek uprawniający go do samodzielnych rządów i sam objął władzę w księstwie legnicko-brzeskim. Samodzielne panował do 1612 roku kiedy i Jerzy Rudolf osiągnął pełnoletniość. Wtedy bracia podzielili między siebie ojcowiznę, Jan Chrystian objął Brzeg, a Jerzy Rudolf Legnicę. Na monetach z mennicy w Złotym Stoku bracia występują zawsze razem i tytułują się książętami legnicko- brzeskimi.

Monety z imionami Jana Chrystiana i Jerzego Rudolfa mennica w Złotym Stoku zaczęła bić już w 1603 roku. Na początku były to monety obiegowe.

Rys. 50. Srebrne monety obiegowe Jana Chrystiana i Jerzego Rudolfa bite w mennicy w Złotym Stoku

Najwięcej mennica biła monet o nominale 3 krajcarów. Na ich awersie znajduje się orzeł śląski i napis: D G IOAN CHR ET GEOR RUD FR (z bożej łaski Jan Chrystian i Jerzy Rudolf bracia) i cyfra „3” (3 krajcary). Na monetach bitych w latach 1614 – 1621 napis ten zmienia się na: IOH CHR ET GEO RUD DUC SIL L B (Jan Chrystian i Jerzy Rudolf książęta śląscy Legnicy i Brzegu), Na rewersie tych monet znajduje się herb księstwa, najczęściej dwie połączone tarczę symbolizujące dwa zjednoczone księstwa i napis: DUC SILE LEG ET BREG (książęta śląscy Legnicy i Brzegu), a także rok w którym je bito i cyfra „24”, która oznaczała, że moneta stanowi 1/24 talara, co w rzeczywistości nie odpowiadało prawdzie. Po 1614 napis ten zmienił się na: MO NOV ARG REICHST (moneta nowa srebrna złotostocka). Rewersy monet o nominale 3 krajcarów, bite w różnych latach, różniły się nie tylko napisami ale i rysunkiem herbu.

Rys. 51. Rewersy monet o nominale 3 krajcarów

Tylko 3 krajcary bite w latach 1603 – 1605 ważyły 2,0 g, po 1610 - 1,8 g, po 1614 – 1,5 g . a w 1621 roku ważyły już tylko 1,0 g.
    Wybuch wojny w 1618 roku, która później została nazwana Trzydziestoletnią spowodował gwałtowny spadek wartości monet. Mennica w Złotym Stoku zaczęła bić w 1621 roku wpierw monety o nominale 12 krajcarów (średnica 27 mm, waga 3,8 g), a później o nominale 24 krajcarów (średnica 30 mm, waga 5,1 g) i 48 krajcarów (średnica 36 mm, waga 10,1 g). Posiadały one takie same napisy jak 3 krajcary bite do 1614 roku, tylko zamiast cyfry „3” miały cyfrę „12”, „24” lub „48”. Monetę o wartości 48 krajcarów bito z 6 monet o wartości 3 krajcarów, a wymieniano je za 16 tych monet.
    Aby przywrócić wartość pieniądza cesarz Ferdynand II nakazał zamknąć, w czerwcu 1623 roku, wszystkie mennice książęce i miejskie na Śląsku. Od tego czasu monety obiegowe mogła bić jedynie cesarska mennica we Wrocławiu.
    Równolegle z 3 krajcarami mennica biła też srebrne półtalary (od 1605 roku), talary (od 1607 roku) i ćwierćtalary (od 1609 roku). Talary były największymi monetami bitymi w Złotym Stoku. Te srebrne monety miały średnicę 40 - 44 mm i ważyły 29,2 g. Odpowiednio półtalary miały średnice 32 mm i ważyły 14,6 g. a ćwierćtalary 29 mm i 7,2 g. Były to monety duże i starannie wykonane.

Rys. 52. Talar z 1607 roku

Talary występowały w dwóch zasadniczych rodzajach. Na jednym z nich, bitym rzadziej, po obu stronach monety były popiersia książąt i odpowiednio napisy z ich imionami i tytułem. Na monetach drugiego rodzaju na awersie znajdowały się popiersia obu książąt i napis: D G IOAN CHRIST ET GEIRG RUD FRA (z łaski bożej Jan Chrystian i Jerzy Rudolf bracia), A na rewersie: DUC SIL LIG ET BREG (książęta śląscy Legnicy i brzegu). Talary bite w latach 1614 – 1617 miały jeszcze dodatkowo na rewersie słowa: MO NOV ARGE REICHSTEI (moneta nova srebrna złotostocka). W obu rodzajach istniało kilka odmian różniących się szczegółami w rysunkach i napisach.     Herb księstwa legnicko-brzeskiego na talarach i bitych ich stemplem wielodukatów przedstawiany jest z hełmami i klejnotami/.

Rys. 53. Herb księstwa legnicko-brzeskiego z 1614 roku (w ratuszu w Oleśnicy) obok rewersy monet bitych w 1610 roku. U góry monety o nominale 5 dukatów bite stemplem 1 talara, na dole 4 dukaty bite stemplem ½ talara i 1 talar

Najlżejszymi monetami obiegowymi opuszczającymi mennicę w Złotym Stoku były, bite w latach 1609 – 1612, srebrne grosiki. Miały one tylko 16 mm średnicy i ważyły 0,6 g. Mniejszą od nich średnicę miały monety złote o nominale pół dukata ale ważyły 1,8 g. Mennica biła je w latach: 1610, 1619 i 1620.

Rys. 54. Najmniejsze monety z mennicy w Złotym Stoku

W tym bogatym asortymencie monet nie mogło oczywiście zabraknąć złotych dukatów, które tradycyjnie złotostocka mennica biła we wszystkich okresach swego istnienia.
Pierwszy dukat z popiersiami obu książąt mennica wybiła w 1604 roku, a ostatni w 1620. Podobnie jak talary bite były w dwóch rodzajach: z dwoma popiersiami na awersie i herbem na rewersie, lub z pojedynczymi popiersiami książąt na obu stronach monety

Rys.55. Dukaty z 1609 roku i z 1611 roku

Napisy na dukatach były takie same jak na talarach. Średnicą i wagą nie różniły się od dukatów bitych w tej mennicy przez Podiebradów i Rosenbergów. Na dukatach z 1614 roku, podobnie jak na talarach i 3 krajcarach pojawiła się nazwa mennicy – REICHST – Złoty Stok. Tylko na rewersie dukata bitego w 1612 roku znajduje się herb w postaci dwóch połączonych ze sobą tarcz, taki sam jak ten który znajdował się na bitych w tym samym roku 3 krajcarach.

Najcenniejszymi monetami książąt legnicko-brzeskich, bitymi w Złotym Stoku, były złote monety stanowiące wielokrotność dukata. Bito je równolegle z talarami w nominałach: 2, 3, 4, 5, 6, 8, 9 i 10 dukatów. Monety o nominałach od 2 – 4 dukatów bito stemplami pół talara (3 dukaty także stemplem ćwierć talara), a monety od 5, 6, 8, 9 i 10 dukatów stemplami talara. Monety największe, o nominale 10 dukatów (ważące 35 g), mennica biła w latach: 1609, 1611, 1617 i 1619. Nazywano je również Portugalami bo były wzorowane na portugalskich cruzados. Dziesięciodukatówkę bito w 1609 roku specjalnie dla niej wykonanym stemplem. Miała ona średnicę 45 mm i była największą monetą jaka wybiła złotostocka mennica w swej historii. Rok ten był dla księstwa szczególny bo władzę w nim przejął od regenta książę Jan Chrystian. Na monetach z tego roku widzimy już obu książąt w paradnych strojach.

56. Monety złote o nominale 3 dukatów z 1610 roku i 4 dukatów z 1619 roku

Najcięższymi monetami bitymi w mennicy w Złotym Stoku były podwójne talary. Bito je stemplami talara w latach 1609, 1611, 1619 i 1620. Wszystkie ważyły po 58,4 g, a największa z nich, podwójny talar z 1620 roku, miał średnicę 44 mm.

Rys.57. Talary z 1609 i z 1619 roku, których stemplami bito też monety o nominale 2 talarów

W zbiorach numizmatycznych znajdują się także srebrne i złote klipy bite w mennicy w Złotym Stoku. Są to monety bite nie na krążkach ale na kawałkach blachy, z których je później wycinano w kształcie rombu. Nazwa „klipa” wywodzi się od angielskiej clip money - monety obcinanej. Klipy złotostockie są klipami pamiątkowymi bo są starannie wycięte w kształcie rombu i mają zaokrąglone rogi. Niektóre z nich noszono na łańcuszku jak medalik.
    Monety te były wybijano stemplami monet srebrnych o nominale ćwierć, pół i talara, oraz złotych o nominale dukata i pół dukata.

Rys.58. Klipy z mennicy w Złotym Stoku

W mennicy w Złotym Stoku bito też miedziane żetony zwane liczmanami (Reitpfeninngi). Używano ich do liczenia podobnie jak jeszcze niedawno temu liczydła. Bili je dla swoich potrzeb Rosenbergowie i książęta legnicko-brzescy.

Rys. 59. Liczmany z mennicy w Złotym Stoku

9. Ile monet złotych opuściło złotostocką mennicę ?

Mennica w Złotym Stoku biła, z krótkimi przerwami, złote monety od 1510 do 1621 roku. Do roku 1570, kiedy była we władaniu książąt ziębicko-oleśnickich, biła je wyłącznie ze złota pochodzącego z miejscowych kopalń.
    Na podstawie danych literaturowych (Faulhaber, Fink, Heintze, Qiuring, Dziekoński) ilość wydobytego w tym okresie złota szacować można jak niżej:
    - 1511 – 1530 (średnio po 90 kg/rok) - 1.800 kg
    - 1531 – 1550 (średnio po 140 kg/rok) - 2.800 kg
    - 1551 – 1565 (średnio po 100 kg/rok) - 1.500 kg
    - 1566 – 1570 (średnio po 30 kg/rok) - 150 kg
                    - ----------------------------
                    Razem: 6.250 kg

Mennica skupowała złoto od właścicieli wszystkich kopalni działających w Złotym Stoku poza tymi, które należały do Fuggerów. Odbierała też od nich należną księciu daninę (1/10 wydobytego złota). Szacować można, że w ten sposób do mennicy trafiło około 60 % wydobytego w latach 1512 – 1570 złota, czyli około 3750 kg. Z tej ilości złota można było wybić ponad 1 mln dukatów.
    W latach 1582 – 1595 w Złotym Stoku wydobywano do 10 kg złota rocznie, ale zgodnie z ordynacją górniczą, wydaną w 1577 roku przez cesarza Rudolfa II, gwarkowie musieli sprzedać wydobyte złoto mennicy we Wrocławiu. Tylko 1/10 wydobytego tutaj złota mogła trafić do miejscowej mennicy. Biła ona w tych latach od 1500 do 2000 złotych monet rocznie, głownie ze złota pochodzącego z przetopienia innych złotych monet.
    Należąc do książąt legnicko-brzeskich mennica biła złote monety już prawie wyłącznie ze złota pochodzącego z innych monet. Ile ich biła rocznie tego nie wiemy, zapewne znacznie więcej jak za Rosenbergów.
    Żadna inna mennica, nie tylko na Śląsku ale i w Polsce, nie wybiła w tym okresie tylu złotych monet co mennica w Złotym Stoku.

10. Złote monety z mennicy w Złotym Stoku na giełdach numizmatycznych

Złote monety z mennicy w Złotym Stoku znajdują się we wszystkich większych kolekcjach monet i są przedmiotem handlu na wielu europejskich aukcjach numizmatycz-nych.
    Zestawienie dukatów i wielodukatów z mennicy w Złotym Stoku, oferowanych na aukcjach europejskich od 2002 roku, zawierają załączniki nr 1 – 10.

    Złotostockie monety są monetami drogimi. Dukaty osiągają na aukcjach ceny od 1.000 – 5.000 EUR. Po cenach wyższych od 3.000 EUR sprzedane zostały monety:

- dukat z 1564 roku – 5.000 EUR
    - gulden z 1515 roku – 4.800 EUR
    - dukat z 1600 roku – 4.800 EUR
    - dukat z 1605 roku – 3.900 EUR
    - dukat z 1557 roku – 3.100 EUR

Najcenniejszymi monetami ze Złotego Stoku są monety o wartości 10 dukatów i wadze 35 g, zwane Portugalami. Na aukcji firmy Fritz Rudolf Künker z Osnabrück w Westfalii Portugał z 1617 roku sprzedany został (w 2006 roku) za 40.000 EUR.
Inne wielodukaty sprzedawane były najczęściej za 3.000 – 5,000 EUR. Za 10.000 EUR i więcej sprzedane zostały:

- 4 dukaty z 1585 roku – 20.000 EUR
    - 5 dukatów z 1610 roku – 15.000 EUR
    - 3 dukaty z 1546 roku – 12.000 EUR
    - 3 dukaty z 1546 roku – 12.000 EUR
    - 3 dukaty z 1560 roku – 12.000 EUR
    - 3 dukaty z 1553 roku – 10.000 EUR
    - 4 dukaty z 1610 roku – 10.000 EUR