Dzieje Kamieniołomu w Złotym Stoku

W Złotym Jarze, na trasie czerwonego Głównego Szlaku Sudeckiego im. M. Orłowicza powstał największy park linowy w Polsce – Skalisko. Jest to miejsce po dawnym kamieniołomie stanowiące przykład jak przyroda zabliźniając ranę stworzyła urokliwe otoczenie, będące dziś atrakcją turystyczną.

Widok z Jawornika Wielkiego na Złoty Stok, na pierwszym planie widoczny kamieniołom

fot. W. Michalski

Utworzenie kamieniołomu w 1959 r. nastąpiło po decyzji Kolegium Ministerstwa Przemysłu Chemicznego z 27.12.1958 r. dotyczącej zakończenia wielowiekowej eksploatacji przerobu rud arsenowych w Złotym Stoku. Celem zapewnienia pracy górnikom tutejszej kopalni, uruchomiony został kamieniołom łupku łyszczykowego. W początkowym okresie stanowił integralną część Kopalni Arsenu „Złoty Stok” podległej Zjednoczeniu Kopalnictwa Surowców Chemicznych w Warszawie.

Barburka w 1960 r., pochód górników Kopalni Arsenu i kamieniołomu

Już w 1957 r. wytyczono obszar górniczy w obrębie wschodniej ściany Góry Krzyżowej z masywem skalnym, krystalicznych łupków zwanym Orlą Skałą. Lokalizację szczegółową wydał Wojewódzki Zarząd Architektoniczno Budowlany przy WRN we Wrocławiu. Wytyczony teren górniczy obejmował znaczną część lasu, (aż pod kaplicą św. Anny) ulice Sienkiewicza oraz willę "Hubertus" przy ul. Staszica.

Na prośbę Ministra Przemysłu Chemicznego z 11.10.1957 Ministerstwo Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego wyraziło zgodę na przekazanie Kopalni Arsenu w zarząd
i użytkowanie nieruchomość leśną w granicach nadania górniczego o powierzchni 2,31 hektara. Oficjalnie Nadleśnictwo Bardo przekazało ten teren na okres eksploatacji po którym miała nastąpić rekultywacja i zalesienie. Jednak ze względu na brak miejsca zwałowania zbieranego nadkładu został on sprzedany do kopalń węgla na podsadzki.
Niezbędne badania geologiczne górotworu przeprowadzono drążąc na początku 1960 roku dwie sztolnie badawcze, jedną z poziomu drogi, a drugą na wysokości 40m.

Przygotowanie obszaru górniczego

Opis geologiczny

Obszar w granicach nadania górniczego 2,31 ha wyznaczonej eksploatacji Kamieniołomu znajduje się na wschodniej ścianie Góry Krzyżowej. Za kopalinę uważa się krystaliczny łupek łyszczykowo-amfibolitowy. Ogólny bieg złoża łupków z NE na SW jest zgodny z przebiegiem drogi w dolinie Złotego Jaru. Łupki odsłaniają się w stromych ścianach na dużej przestrzeni w kierunku zachodnim zalegając stromo upadami od 40-65° na południowy-wschód. Liczne szczeliny ciosowe tną skałę w kierunkach nawzajem prostopadłych, dzięki temu uwidacznia się boczność w skale.
Występujące w tym obszarze łupki są ciemnoszare, drobnokrystaliczne, silnie skrzemionkowane z nieregularnymi pasmami łupków jasnych, kwarcytowych. Badania mikroskopowe tych łupków wykazały, że skała złożona jest z kwarcytu, plagioklazów oraz łyszczyków (muskowit , biotyt). Często występują amfibole reprezentowane przez hornblendę. Tekstura jest wyraźnie łupkowa, podkreślona pasmem wydłużonych ziarn kwarcu i skaleni. Miejscami łupek zawiera wtrącenia minerałów skarnowych występując wówczas jako bardzo twardy i zwięzły.
Łupki te są zasadniczą skałą występującą w rozległym terenie Gór Złotych, na południe od Złotego Stoku, stanowiąc bardzo starą serię krystaliczną, zaliczaną do proterozoiku (algonkium) względnie do dolnego kambru (tzw. seria strońska), stąd też noszą one ślady późniejszych procesów geologicznych. Młodsza intruzja granitu zalegająca od południa, następnie intruzja sjenitu od strony zachodniej oraz znaczne zaburzenia tektoniczne bardzo charakterystyczne dla tego rejonu, spowodowały zmiany (zróżnicowanie) w składzie chemicznym i mineralogicznym łupka łyszczykowego.
W wyniku przeprowadzonych badań technicznych stwierdzono, że pomimo niejednorodności surowca (różnice w budowie krystalicznej i składzie mineralogicznym) – nadaje się on do produkcji tłucznia i klińca, wykorzystywanego potem do robót kolejowych.

Geologiczne badanie Orlej Skały

Orzeczeniem Laboratorium Drogowo-Mostowego przy Wojewódzkim Zarządzie Dróg Publicznych we Wrocławiu tutejsza kopalina nadawała się na klińce do celów drogowych.

Państwowy Instytut Geologiczny w Warszawie podczas badania zawartości złota w aureoli złóż rud arsenu, w 1992 roku przeprowadził ponowny opis geologiczny terenu górniczego. W wyniku badań geologicznych łupków krystalicznych Kamieniołomu, wyróżnił w nich leptynit określany wcześniej, jako drobnokrystaliczna jasna skała kwarcowo-skaleniowa z serycytem. W odsłonięciach terenu górniczego leptynity tworzą ławice 3-8m, a ich rozciągłość jest nie mniejsza niż 150m.

Przekrój geologiczny skał (fot. W. Michalski)

W tychże leptynitach Góry Krzyżowej stanowiących składnik odsłoniętych części Kamieniołomu, zbadana zawartość złota dochodzi do 1,37 g Au w tonie, (zbliżona do uznawanej za opłacalną w eksploatacji).

Eksploatacja

W kwietniu 1959r. uruchomiono eksploatację krystalicznych łupków łyszczykowych.

Obliczone zasoby przy średniej wysokości skał na 50m bez nadkładu, miały wynosić 1155 tysięcy m³, to jest 3234 tysięcy ton. Dokumentacja geologiczna złoża wykonana została dopiero 01.09.1960 r. Na planowane w 1960 r. wydobycie 40.000 ton, z załogą 80 pracowników zatrudnionych na dwie zmiany, wydobycie w rzeczywistości wyniosło 20.000 ton klińca drogowego, przy zatrudnieniu 50 pracowników. Jednym z pierwszych kierowników, którego doświadczenie i zaangażowanie doprowadziły do szybkiego uruchomienia tworzonego Kamieniołomu był Józef Sankala.

Urabianie kamienia odbywało się na powierzchni odkrywki, tj. kamieniołomu z zastosowaniem doprowadzonego z kopalnianej kompresorowni sprężonego powietrza
z zastosowaniem materiałów wybuchowych.

Początek eksploatacji

Urobek w postaci brył dowożono wózkami – wywrotkami na pomost zasypowy rynny, skierowanej do jednego z dwóch specjalnie wydrążonych szybów, zlokalizowanych przy drodze równoległej do złoża.

Zasyp kamienia

Rynna od pomostu zasypowego do szybu posiadała boki z grubych płyt metalowych, z dnem wyłożonym szynami kolejowymi, przemiennie główką i stopką do góry w celu zmniejszenia ścieralności.

Otwór szybu przykryty kratownicą z szyn, obudowany podkładami kolejowymi posiadał na ścianie czołowej płytę odbojową o grubości 200mm, na której rozbijały się spadające rynną głazy.

Rynna

Oba szyby z nowo wykopaną odnogą chodnika z Czarnej Sztolni łączyły kopalnianym chodnikiem teren eksploatacji z Łamaczem. Spełniały one jednocześnie funkcję podziemnych zbiorników zwanych bunkrami. Bunkry zakończone były zasuwami umożliwiającymi zasyp kamienia do podstawianych wózków kopalnianych.

Plan obszaru górniczego

Pierwszy szyb (Nr 1) w drewnianej obudowie, wydrążono przy skraju drogi, na głębokość 11m do starego ślepego chodnika, stąd przesypem kamień spadał przekopem do bunkra w ścianie, zakończonego zasuwą nad doprowadzonym torem kolejki elektrycznej. W miarę eksploatacji kamieniołomu nastąpiło oddalenie wyrobiska ,z tego względu wykopano bliżej złoża drugi szyb ( Nr 2), od razu do poziomu nowej sztolni z trakcją kolejki.

Szyb Nr 2 miał 28m głębokości w betonowej obudowie, będąc jednocześnie bunkrem mieścił w sobie około 20 wagonów kolejowych kamienia. Z tego względu stopniowo zaniechano używanie szybu Nr 1. Z Czarnej Sztolni załadowany do wózków kamień, wywożono podziemnym odcinkiem około 450metrów, trakcją kolejki elektrycznej na powierzchnię do budynku Łamacza.
Tu wywrotnicą, wózki wyładowywano wprost do kruszarki szczękowej. Rozdrobniony do poniżej 40 mm kamień, transporterem taśmowym 7m, kierowano na drugi stopień rozdrabniania w kruszarce stożkowej. Rozdrobniony do granulacji 25 mm kamień, przenośnikiem taśmowym 5m podawany był na przenośnik taśmowy 20m, łączący budynek Łamacza z Sortownią, w której odsiewano i gromadzono poszczególne granulacje kamienia.

Obiekt Sortowni, usytuowany równolegle do torów kolejki zbudowano, jako prowizorkę w drewnianej konstrukcji, na betonowych fundamentach. W Sortowni zainstalowano dwa przesiewacze wibracyjne z siatkami o wymiarach oczek: 25mm, 16mm, 5mm.

Kamień po rozdziale na odpowiednie frakcje, wpadał wprost do jednego z 5 zbiorników, każdy około 20 ton pojemności.
Tłuczeń o granulacji 16 – 25 mm
Kliniec o granulacji 5 – 16 mm
Odpad (miał) o granulacji 0 – 5 mm

Przez otwarcie zasuw, ładowano produkt do wózków – wywrotek (koleb) odwożonych trakcją kolejki elektrycznej, na odcinku 800m do zakładowego punktu załadowczego, tam ładowano go na wagony przy stacji PKP.
Sortownia posiadała sieć przewodów wentylacyjnych z ssawkami przy urządzeniach w punktach emisji pyłów. Zassane wentylatorem pyły, wdmuchiwane były rurociągiem pod drogą do wody strumienia Trującej spełniającego filtr odpylania na mokro.
Okres jednoczesnej eksploatacji łupków i rudy arsenowej trwał do zaprzestania wydobycia rudy z dniem 31 marca 1961 r.

Transport kamienia na stację PKP

Likwidując podziemne wyrobiska i kopalniane urządzenia Kopalni Arsenu, pozostawiono przystosowaną do przewozu łupka Czarną Sztolnię oraz kompleks korytarzy ze składem materiałów wybuchowych w sztolni Gertruda.

Funkcjonowanie Kamieniołomu w kolejnych strukturach organizacyjnych

Kamieniołom kierowany przez Józefa Sankalę był oddziałem produkcyjnym w strukturze Zakładów Górniczo-Chemicznych w Złotym Stoku do czasu przekazania do PKP w 1964 r.
Od 1 września 1964 roku, przez cztery lata prowadził wydobycie kamienia pod nazwą:

PKP Oddział Zmechanizowanych Robót Drogowych

Wrocław ul.Kirowa 20E

Kamieniołom w Złotym Stoku

Od 1 kwietnia 1968 roku przez trzy lata prowadził wydobycie kamienia również pod nazwą:

PKP Oddział Zmechanizowanych Robót Drogowych

W Kędzierzynie ul. K. Miarki 34

Kamieniołomy w Złotym Stoku

Od 1 sierpnia 1971 roku Kamieniołom przejęła firma:

Strzelińskie Kamieniołomy Drogowe

Przedsiębiorstwo Państwowe w Strzelinie ul. Kamienna 10

Od 1 sierpnia 1979 roku zakłady te zmieniły nazwę na:

Kopalnie Skalnych Surowców Drogowych

Okres przynależności do Strzelińskich Kamieniołomów był okresem rozwoju i modernizacji wydobycia.

Eksploatację ściany prowadzono metodą strzałową, tworząc kaskadę pięciu piętrowych poziomów, o szerokości 6 metrów, odległych od siebie w pionie o około 10 metrów.

Dojazd sprzętu mechanicznego, w tym koparek-ładowarek na wyższe poszczególne poziomy, odbywał się od dołu z poziomu drogi, trawersem lub od góry drogą okrężną (dzisiejszą Złotą Ścieżką).

Koparka na II poziomie

Drogą tą dowożono wozami konnymi paliwo w beczkach do koparek spalinowych pracujących na eksploatowanych poziomach wydobywczych.

Koparka na ścianie

W latach 1985-1986 przeniesiono urządzenia przerobu kamienia, instalując kruszarki i sita wibracyjne bezpośrednio na terenie Kamieniołomu. Zaprzestano wykorzystywania Sortowni oraz szybu-podziemnego zbiornika w Czarnej Sztolni, a także transportu trakcją kolejki elektrycznej. Przekopując (nielegalnie) prowizoryczny zjazd z ulicy Staszica na ul. Złotą, wprowadzono bezpośredni transport samochodowy gotowego produktu, z Kamieniołomu do stacji PKP. Osiągana wówczas wydajność wynosiła 360 ton klińca i tłucznia w ciągu dwuzmianowej produkcji.

Od 1 maja 1986 roku Kamieniołom przejęty został przez:

Przedsiębiorstwo Robót Drogowo - Instalacyjnych

Kłodzko, ul. Półwiejska 54

Zmierzch Kamieniołomu

Ze względu na strefę rozrzutu kamienia podczas odpalania kruszących ładunków wybuchowych, wytyczony teren górniczy był jednocześnie rejonem zagrożenia. Na ulicach Staszica i Sienkiewicza ustawiono tablice informacyjno- ostrzegawcze dla mieszkańców, o sygnałach dźwiękowych oraz godzinach rozpoczynania i kończenia strzelań. Wybudowano szlabany zamykane na okres strzelań przy willi "Hubertus", a także na początku oraz w dalszej części ul. Sienkiewicza. Jednocześnie każdorazowo wystawiano na posterunki 5 pracowników strzegących przejść w pobliże zagrożonej strefy strzelań tj.: od strony Wiśniowego Sadu przy Hubertusie, od ul. Sienkiewicza, od Złotego Jaru i od Góry Krzyżowej.

Barburka i piknik załogi Kamieniołomu z rodzinami

W zależności od sposobu strzelania i siły zakładanych ładunków materiałów wybuchowych takich jak: amonit, saletrot i saletrol, strefa rozrzutu kamienia docierała do Hubertusa oraz najbliższych domów ul. Sienkiewicza. Obserwowano szkody górnicze w postaci pękających szyb, tynków dachówek, widoczne szczególnie w budynkach ul. Sienkiewicza usytuowanych na tym samym co i eksploatowany Kamieniołom górotworze skalnym.

Skargi mieszkańców z obszaru górniczego oraz rozprawy sądowe o odszkodowania z tytułu szkód górniczych, coraz bardziej stawiały pod znakiem zapytania celowość dalszego istnienia Kamieniołomu.

Niezbyt efektywne zarządzanie dyrekcji na odległość, coraz trudniejsze i większe koszty eksploatacji, a także zaostrzające się przepisy ochrony środowiska prowadziły do ograniczania wydobycia kamienia.

Widok po eksploatacji (fot. W. Michalski)

Widok po eksploatacji

W drugiej połowie 1990 roku Zarząd PRD-I w Kłodzku postanowił o likwidacji Kamieniołomu, ograniczając wydobycie do całkowitego zaprzestania z końcem tegoż roku. W tym czasie większość stopniowo zwalnianej załogi znalazła zatrudnienie w miejscowych zakładach. W ciągu ostatnich kilku miesięcy likwidacji wyprzedawano nagromadzone zapasy kamienia. Ciekawostką jest to, że podczas 30 lat funkcjonowania Kamieniołomu, pomimo niezwykle ciężkich warunków eksploatacji, w okresie kiedy spożycie alkoholu było dość powszechne, nigdy nie zdarzył się poważniejszy wypadek w pracy.

Po ponad trzydziestu latach, 31 stycznia 1991, całkowicie zaprzestano działalności w Kamieniołomie.

PRD-I w Kłodzku przekazało wojewodzie wałbrzyskiemu całą nieruchomość stanowiącą obszar górniczy Kamieniołomu, a wojewoda decyzją komunalizacyjną z 10 maja 1994 roku przekazał jako działkę Nr 864 na własność Gminy Złoty Stok.

Kamieniołom obecnie

Z biegiem lat, siłami przyrody, surowe otoczenie wyrobiska Kamieniołomu przeobraziło się w niezwykle atrakcyjne miejsce leśnego amfiteatru nazwanego Skaliskiem. Tu nawiązując nazwą do górniczych tradycji miasta, organizowano doroczne festyny - Gwarkiady. W 2006 roku miasto wydzierżawiło cały poeksploatacyjny teren wraz z przyległym lasem. Dzierżawca urządził w nim największy w Polsce park linowy (na licencji francuskiej) z najdłuższymi „tyrolkami” pod nazwą „Skalisko” - tworząc wyjątkową atrakcję turystyczną Złotego Stoku.

Zjazd tyrolką (fot. ze strony Skaliska)

Plan parku linowego SKALISKO(ze strony Skaliska)